حضرت فاطمه زهرا سلام الله علیها، به عنوان دانۀ رسالت و میوة درخت نبوت، تجسم عینی عبادتی است که از ژرفای معرفت سرچشمه میگیرد و در همۀ جوانب زندگی جریان مییابد. سیرة عبادی ایشان، فراتر از مجموعۀ مناسک فردی، مکتبی کامل برای پرورش انسانِ خداگونه است که بندگی را محور همۀ حرکات و سکنات خویش قرار داده است.
درک این سیره، کلید فهمی عمیق از حقیقت عبادت در مکتب اسلام است؛ عبادتی که از نماز و روزه فراتر رفته و امر به معروف، نهی از منکر، کار روزمره و حتی شیوة تربیت فرزند را در بر میگیرد. حضرت زهرا سلام الله علیها نشان دادند که عرفان، نه در انزوا، که در متن زندگی خانوادگی و اجتماعی و در تعادل میان همۀ مسئولیتها تحقق مییابد.
ایشان با آن مقام عصمت و طهارت، به ما میآموزند که عبادت آگاهانه، مبتنی بر شناخت عظمت معبود، چگونه میتواند وجود انسان را سرشار از خوف الهی و شوق لقاء کند. از این رو، بررسی سیرة عبادی آن حضرت، تنها بازخوانی تاریخ نیست، بلکه کشف نقشة راهی است برای همة جویندگان طریق بندگی در همة اعصار.
این نوشتار میکوشد با واکاوی ابعاد گوناگون سیرة عبادی حضرت فاطمه زهرا سلام الله علیها، از نماز و نیایشهای خاص تا جهاد فرهنگی و تقسیم کار خانوادگی، الگویی زنده و جامع از «عرفان عملی» را ترسیم نماید. الگویی که نشان میدهد چگونه میتوان در عین حضور فعال در جامعه، به اوج قرب الهی دست یافت.
پر واضح است که آشنایی با این سیرة نورانی، نه تنها بصیرت دینی ما را افزایش میدهد، بلکه چراغی فراروی راه پرفراز و نشیب زندگی معاصر میگذارد و پاسخی عملی به نیاز فطری بشر برای ارتباط با معبود خویش ارائه میکند.
سیره عبادی حضرت فاطمه زهرا سلام الله علیها؛ اسوه بندگی و عرفان عملی
1. نماز؛ ستون و تجلی عبادت فاطمی
1-1. نماز به مثابه دورکننده کبر و عامل خضوعسیره عبادی حضرت فاطمه زهرا سلام الله علیها بر محوریت نماز و نیایش استوار بود. ایشان در خطبه فدکیه، فلسفه تشریع نماز را دوری انسان از کبر و خودبینی بیان کردهاند [۱].
این بیان نشان میدهد که در نگاه ایشان، نماز تنها یک حرکت فیزیکی نیست، بلکه ابزار و تمرینی روحی برای درهم شکستن نفس اماره و تربیت روح در جهت فروتنی مطلق در برابر پروردگار است. ایشان با ایستادن در محراب عبادت، این حقیقت را به عینیت میآوردند، چنان که از هیبت و عظمت خداوند لرزه بر اندامشان میافتاد [۲].
این حالت، تجسم عملی آیاتی از قرآن کریم است که حال خاشعان را توصیف میکند، از جمله آیه شریفه: «قَدْ أَفْلَحَ الْمُؤْمِنُونَ * الَّذِینَ هُمْ فِی صَلَاتِهِمْ خَاشِعُونَ» [3] خاشع بودن، کیفیتی است که حضرت زهرا سلام الله علیها به اوج آن دست یافته بودند و نماز ایشان آینه تمامنمای این خضوع بود.
1-2. مداومت بر نوافل و نمازهای خاص
حضرت صدیقه کبری سلام الله علیها به نمازهای واجب اکتفا نمیکرد و با دریافت و اقامه نمازهای مستحبی فراوان از پدر گرامیشان رسول خدا صلی الله علیه و آله [4] و حتی از طریق جبرئیل امین [5]، همواره در مسیر تقرب به خداوند گام برمیداشت. ایشان این نمازها را در اوقات معین یا به هنگام بروز مشکلات و سختیهای زندگی به جای میآوردند [6].
این رویکرد بیانگر نگاهی عمیق به نماز به عنوان پناهگاه امن و مجرای فیض الهی در همه احوال است. ایشان گاه تا سپیده دم به عبادت و نماز میایستادند [7] و قنوت و مناجاتشان چنان طولانی میشد که مایه فرسودگی جسمانی میگردید [8].
این اخلاص و مداومت، در حقیقت ورزشی روحی برای استمرار ارتباط با معبود بود، تا روحی ساخته شود که همواره آماده پذیرش فیض و اجابت دعا باشد. این اساس هر عبادت و نیایشی، از جمله دعا برای حوائج عمومی است.
2. تعقیبات و مناجات؛ ادامه عبادت در صحنه زندگی
2-1. تسبیحات و اذکار پس از نمازبخشی مهم از سیره عبادی حضرت زهرا سلام الله علیها، اهتمام ویژه به تعقیبات نماز بود. مشهورترین آنها، «تسبیحات حضرت زهرا» سلام الله علیها است که نمونهای جامع از ذکر الهی و تداوم حالت عبادت در متن زندگی روزمره به شمار میرود. این تسبیحات، پلی برای حفظ ارتباط با خداوند در فاصله میان نمازها و زنده نگاه داشتن روح عبادت در تمام لحظات بود.
2-2. نیایشهای عرفانی و خودسازی
علاوه بر اذکار کوتاه، مناجاتها و نیایشهای طولانی حضرت فاطمه سلام الله علیها، بخش عمیق دیگری از عبادت ایشان را تشکیل میداد. در این مناجاتها، ایشان با یادآوری حقایق بزرگی چون لحظات سخت جان دادن، تنهایی قبر، وحشت روز حشر و حساب قیامت، همواره روح خود را در برابر عظمت خداوند و واقعیتهای ناگزیر آخرت قرار میدادند.
این نوع نیایش، تمرینی برای زدودن تعلقات دنیوی و آراستن روح به زهد و تقوای اخروی بود. از سوی دیگر، بخشهایی از این مناجاتها، سرشار از عشق، شیدایی و اشتیاق سوزان برای مشاهده جمال الهی و لقای پروردگار بود. چنین روحی که با این مناجاتها تربیت شده، در هنگام دعا و درخواست، با شرایطی پاک و بیآلایش، تنها به درگاه خداوند رو میآورد.
3. اذان؛ عبادتی اجتماعی و ابزار احیای سنت
3-1. درخواست اذان بلال به مثابه یک حرکت آگاهیبخش
پس از رحلت پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله، حضرت فاطمه زهرا سلام الله علیها در کنار دفاع از حق ولایت، به احیای سنتهای نبوی همت گماشتند.
درخواست ایشان از «بلال حبشی» برای اذان گفتن مجدد، فراتر از یک عمل عبادی ساده بود. بلال به نشانه اعتراض به انحراف پیش آمده، اذان را ترک کرده بود.
حضرت زهرا سلام الله علیها با این درخواست، در پی زنده کردن یاد و سنت پیامبر و نیز بیدار کردن وجدانهای به خواب رفته جامعه بودند [9]. اذان، با شهادت به توحید و رسالت، نماد هویت اسلامی و یادآور عصر طلایی رسالت بود.
3-2. تأثیر شوکآور احیای یک سنت عبادی
وقتی بلال بر بام مسجد رفت و ندای «الله اکبر» او در مدینه طنین انداخت، این صحنه تبدیل به یک رویداد بزرگ عاطفی و سیاسی شد. صدای اذان، خاطرات درخشان دوران پیامبر را برای مردم زنده کرد. با شنیدن شهادت بر رسالت پیامبر، حضرت فاطمه سلام الله علیها طاقت نیاورده و بیهوش شدند [10].
این صحنه تأثیر عمیقی بر حاضران گذاشت و پرسشهای بنیادینی را در اذهان ایجاد کرد. این واقعه نشان میدهد که حضرت زهرا سلام الله علیها چگونه از یک فریضه و سنت عبادی (اذان) بهعنوان ابزاری قدرتمند برای بیدارسازی افکار عمومی، احیای حق و اعتراض به انحراف استفاده میکردند.
این نگاه، عبادت را از حیطه فردی به عرصه اجتماعی میکشاند و آن را به سلاحی برای دفاع از ارزشها تبدیل میکند. سیره ایشان میآموزد که حتی دعا و درخواست از خداوند برای یک نیاز عمومی (مانند باران)، میتواند با نگاهی آگاهیبخش و جامعهساز همراه باشد.
4. پرستش آگاهانه؛ اساس عبادت فاطمی
4-1. تفاوت پرستش آگاهانه و ناآگاهانه و جایگاه عملدر تحلیل سیره عبادی حضرت فاطمه زهرا سلام الله علیها، درک مفهوم «پرستش آگاهانه» به عنوان بنیان عبادت ایشان، نقشی کلیدی دارد. شهید مطهری (ره) میان دو نوع پرستش تمایز قائل میشود:
پرستش ناآگاهانه و پرستش آگاهانه. پرستش ناآگاهانه، ریشه در ضمیر ناخودآگاه انسان دارد و همانند میل طبیعی کودک به مادر است که سرّ آن را نمیداند [11].
این نوع پرستش، گرچه فطری و ارزشمند است، اما به تنهایی برای رسیدن به کمال انسانی کافی نیست. آنچه مسیر تکامل معنوی را هموار میسازد، پرستش آگاهانه است که مبتنی بر شناخت، انتخاب و اطاعت عامدانه از معبود است.
این عبادت آگاهانه است که مهمترین راه برای زنده نگه داشتن و تقویت حس نیاز به پرستش در درون انسان به شمار میآید. به بیان دیگر، رشد و تعالی این حس نیایشگرانه، در گرو عمل به دستورات و فرامین الهی است.
این اصل تربیتی در کلام امام باقر علیه السلام به روشنی بیان شده است: «مَنْ عَمِلَ بِمَا عَلِمَ وَرَّثَهُ اللَهُ عِلْمَ مَا لَمْ یَعْلَمْ» [۱2]؛ کسی که به آنچه میداند عمل کند، خداوند دانش آنچه را نمیداند به او ارزانی میدارد.
بنابراین، انجام وظایف بندگی، نه تنها اجرای تکلیف، که خود کلید گشودن درهای جدید معرفت و افزایش سطح آگاهی و اعتقادات دینی است.
حضرت فاطمه زهرا سلام الله علیها تجسم کامل این پرستش آگاهانه بودند؛ عبادتی که از عمق معرفت نشأت میگرفت و در عمل مستمر به دانستههای دینی متبلور میشد.
4-2. حضرت زهرا سلام الله علیها؛ اسوه اعلای پرستش آگاهانه
بررسی زندگی حضرت فاطمه زهرا سلام الله علیها به عنوان «أم الأئمه» و اسوه کامل اهل بیت علیهم السلام، نمونه بیبدیلی از پرستش آگاهانه را به نمایش میگذارد.
عبادت ایشان چنان متعالی و پرشکوه بود که حتی فرشتگان مقرب الهی، که خود از پیشگامان عبادت پروردگارند، به استقبال ایشان میشتابند. این مقام رفیع در روایتی که علامه مجلسی نقل کرده، به زیبایی ترسیم شده است.
پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله فرمودند: «فاطمه علیها السلام بانوی زنان جهانیان از پیشینیان و آیندگان است. او در محراب خود میایستد و هفتاد هزار فرشته مقرب بر او سلام میدهند و او را به همان گونه که با مریم سخن میگفتند، صدا میزنند و میگویند: ای فاطمه! همانا خداوند تو را برگزیده و پاک ساخته و بر زنان جهانیان برتری داده است» [۱3].
این روایت نه تنها بر جایگاه بینظیر حضرت در نزد پروردگار تأکید دارد، بلکه نشان میدهد عبادت آگاهانه ایشان تا چه حد مورد توجه ملکوت اعلی قرار گرفته است.
راز این عبادت والا را پیامبر اعظم صلی الله علیه و آله در بیان دیگری این گونه فاش میفرمایند: «اِنَّ ابْنَتی فاطِمَةَ مَلَأَ اللّه ُ قَلْبَها وَ جَوارِحَها ایماناً اِلی مُشاشِها، فَتَفَرَّغَتْ لِطاعَةِ اللّه» [۱4]؛ خداوند قلب دخترم فاطمه و سراپای وجود او را پُر از ایمان کرده است، پس او به همین خاطر همواره در اطاعت خداست.
این پُر بودن همه وجود از ایمان، همان زیرساخت پرستش آگاهانه است. وقتی ایمان به تمامی ذرات وجود یک انسان نفوذ کند، طبیعی است که تمام توجه و توان او مصروف اطاعت و بندگی شود، چنان که شاعر گفته: «در ضمیر ما نمیگنجد به غیر دوست، کس / هر دو عالم را به دشمن ده، که ما را دوست بس» [۱5]. حضرت زهرا سلام الله علیها با وجودی آکنده از محبت و معرفت الهی، نمونه عینی این حالت بودند.
4-3. عبادت فاطمی؛ اثبات بیحد و مرز بودن سیر وسلوک
سیره عبادی حضرت صدیقه طاهره سلام الله علیها درس بزرگی برای همه انسانها، به ویژه بانوان، در خود دارد: در مسیر قرب به خداوند متعال، هیچ محدودیت ذاتی از بابت جنسیت وجود ندارد.
مقامات معنوی بلند و دستنیافتنی که ایشان به آن نائل آمدند، به روشنی اثبات میکند که چگونه یک زن میتواند با پرستش آگاهانه و عمل صالح، به اوج قلههای انسانیت و تقرب به خداوند دست یابد.
این حقیقت، عینیت بخش آیات قرآن کریم است. خداوند متعال میفرماید: «مَن عَمِلَ صالِحًا مِن ذَکَرٍ أَو أُنثی وَهُوَ مُؤمِنٌ فَلَنُحیِیَنَّهُ حَیاةً طَیِّبَةً وَلَنَجزِیَنَّهُم أَجرَهُم بِأَحسَنِ ما کانوا یَعمَلونَ» [۱6].
این آیه شریفه وعده خداوند برای حیات طیبه و پاداش احسن را مشروط به دو چیز میکند: ایمان و عمل صالح. شرط ذکوریت یا اناثیت در آن نیست. حضرت فاطمه زهرا سلام الله علیها بزرگترین مصداق این آیه است.
زندگی پربرکت و سراسر عبادت ایشان، عین «حیات طیبه» بود و پاداش احسن الهی را در دنیا و آخرت دریافت کرد. بنابراین، سیره ایشان به همگان، به ویژه به زنان جوامع اسلامی، این جرأت و امید را میبخشد که با تکیه بر ایمان و عمل صالح آگاهانه، میتوانند به بالاترین مراتب کمال انسانی و قرب الهی دست یابند و محدودیتهای ساختگی اجتماعی یا تفسیرهای نادرست دینی نمیتواند سد راه عبادت و سلوک معنوی آنان شود. عبادت فاطمی، پرچمدار اثبات این حقایق جهانی و جاودانه است.
5. روزه، شوق ذاتی و تربیت عبادی؛ ابعادی دیگر از سیره فاطمی
5-1. روزه؛ عبادت پنهان و تجلی اخلاصدر سیره عبادی حضرت فاطمه زهرا سلام الله علیها، روزه جایگاهی ویژه دارد که همسو با فلسفه والای این عبادت در قرآن کریم است.
خداوند متعال در قرآن میفرماید: «یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا کُتِبَ عَلَیْکُمُ الصِّیَامُ کَمَا کُتِبَ عَلَى الَّذِینَ مِنْ قَبْلِکُمْ لَعَلَّکُمْ تَتَّقُونَ» [۱7]. این آیه شریفه، هدف اصلی روزه را تقوا و پرهیزگاری میداند که همان تربیت روحی و تهذیب نفس است. حضرت زهرا سلام الله علیها در خطبه فدکیه، روزه را نشانگر اخلاص مؤمنان برشمردهاند [۱8].
این اشاره عمیق، حاکی از آن است که روزه در نگاه ایشان، عبادتی است که به دلیل پنهان بودنش از دید مردم، زمینهساز خالصترین حالت بندگی است.
کمتر کسی میتواند از ظاهر فرد روزهدار، میزان اخلاص او را بسنجد و این پنهانی بودن، آزمونی برای صدق نیّت بنده است. از این رو، طبیعی است که گزارشهای مستقیم کمی از چگونگی روزهداری بانویی پردهنشین و مخلص چون فاطمه زهرا سلام الله علیها وجود داشته باشد؛ زیرا ذات روزه با نمایش و ظاهرگری در تضاد است.
با این حال، جلوههایی از این عبادت در زندگی ایشان مشهود است. ایشان افزون بر روزه واجب ماه مبارک رمضان، به روزههای مستحبی نیز مداومت داشتند.
نمونه برجسته آن، ماجرای شأن نزول آیات هشتم تا دهم سوره انسان (هل أتی) است که در گزارشهای تاریخی آمده است. بر پایه این گزارش، حضرت فاطمه سلام الله علیها به همراه همسر و دو فرزندشان، برای شکرگزاری بهبودی بیماری حسنین علیهماالسلام، سه روز روزه گرفتند و هر سه روز، غذای افطار خود را به مسکین، یتیم و اسیر بخشیدند [۱9].
این رویداد، نه تنها نشاندهنده اهتمام ایشان به روزه مستحب است، بلکه پیوند ناگسستنی بین عبادت (روزه) و ایثار اجتماعی را در سیره فاطمی به تصویر میکشد. این عمل، تجسم عملی آیاتی است که بر پاداش نیکوکاران تأکید میکنند و نشان میدهد عبادات فردی زمانی به کمال میرسند که آثار اجتماعی و انساندوستانه نیز به همراه داشته باشند.
5-2. شوق فطری و عارفانه به عبادت
جلوههای بندگی حضرت صدیقه طاهره سلام الله علیها، به ویژه در خلوتهای شبانه و سحرگاهان، چنان درخشان است که تاریخ را به حیرت واداشته است.
ایشان در سکوت شب و هنگامی که همگان در خواب بودند، به عبادت میایستادند و آنقدر در نماز شب و تهجد پایدار بودند که پاهای مبارکشان ورم میکرد [20].
این حالات، امری تصادفی یا تحمیلی نبود، بلکه برخاسته از شوقی فطری و عارفانه به ارتباط با معبود بود. این ویژگی، برای فرزند پیامبر خاتم صلی الله علیه و آله که خود «برترین عابد» بود، چندان شگفتآور نیست.
پیامبر اکرم نیز چنان به عبادت میپرداخت که خداوند خطاب به ایشان فرمود: «طه * مَا أَنْزَلْنَا عَلَیْکَ الْقُرْآنَ لِتَشْقَى» [21]؛ ای پیامبر، ما قرآن را بر تو نازل نکردیم تا خود را به رنج و مشقت افکنی.
حضرت فاطمه سلام الله علیها به سبب معرفت ژرف و شناخت بیبدیلش نسبت به خالق یکتا، به خوبی میدانست که عبادت، گوهر زندگی و معراج مؤمن است.
از این رو، جای تعجب نیست که ایشان تا این حد مشتاق نماز بوده و از بندگی لذت میبردند و با وجود رنج جسمانی، هرگز از قیام، رکوع و سجود در پیشگاه الهی خسته و آزرده نمیشدند.
این اشتیاق وصفناپذیر حتی در شادترین لحظات زندگی نیز حضور داشت. گزارش شده است که حضرت زهرا سلام الله علیها در شب ازدواج با امیرالمؤمنین علیه السلام، از ایشان خواستند تا به همراه هم به نماز بایستند و آن شب را به عبادت پروردگار سپری کنند [22].
این رفتار، نشان میدهد که برای ایشان، هیچ فرح و شادمانیای مانع از ذکر و عبادت نبود و اوج خوشحالی نیز در بندگی خدا تجلی مییافت. این نگرش، عبادت را از قالب یک تکلیف خشک خارج کرده و آن را به جزئی تفکیکناپذیر از همه لحظات زندگی، اعم از شادی و غم، تبدیل میکند.
5-3. تربیت عبادی فرزندان؛ میراث جاودان فاطمی
یکی از درخشانترین ابعاد سیره حضرت زهرا سلام الله علیها، توجه ایشان به تربیت عبادی و دینی فرزندان است. این اهتمام، ریشه در تعالیم پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله داشت.
پس از نزول آیه «وَأْمُرْ أَهْلَکَ بِالصَّلَاةِ وَاصْطَبِرْ عَلَیْهَا» (طه/132)، رسول خدا مدتها هر روز به در خانه علی و فاطمه علیهماالسلام میآمدند و میفرمودند: «الصَّلَاةَ، رَحِمَکُمُ اللَّهُ، إِنَّمَا یُرِیدُ اللَّهُ لِیُذْهِبَ عَنْکُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَیْتِ وَیُطَهِّرَکُمْ تَطْهِیرًا» [23].
این تأکید مستمر پیامبر بر نماز اهل بیت، اهمیت محوری عبادت در تربیت این خاندان را نشان میداد و حضرت فاطمه سلام الله علیها این خط مشی را با دقتی مثالزدنی در تربیت فرزندانش دنبال کرد.
ایشان با توجه ویژه به تقویت بُعد پرستش و ایجاد اشتیاق به تکالیف شرعی، شوق بندگی و فروتنی در برابر معبود را از همان کودکی در جان حسنین و زینب علیهم السلام نهادینه کردند.
روش ایشان بر این اصل استوار بود که کودکان باید از همان طفولیت با عبادت انس بگیرند و شیرینی ارتباط با خداوند مهربان را بچشند، تا در بزرگسالی انجام واجبات برایشان نه تنها دشوار نباشد، بلکه با شوق و لذت به استقبال آن بروند.
حتی تشویق به احیاء و شبزندهداری نیز در این راستا صورت میگرفت، البته با رعایت اصل تدریج و متناسب با توان و علاقه فرزندان. این نگاه تربیتی هوشمندانه، باعث شد که فرزندان فاطمه سلام الله علیها در بزرگسالی، عبادت را والاترین لذت و بهترین عمل بدانند.
سیره تربیتی ایشان نشان میدهد که ایجاد محبت و انس درونی با عبادت، بسیار مؤثرتر از تحمیل خشک و صوری فرایض دینی است و این، میراث جاودانی است که حضرت زهرا سلام الله علیها برای همه والدین مسلمان به جای گذاشتهاند. این روش، همسو با روح تعالیم قرآن است که بر مبنای تربیت تدریجی و همراه با محبت استوار است.
6. خوف، خشوع و شوق؛ ابعاد متکامل عبادت فاطمی
6-1. خوف و خشیت؛ نشانه معرفت کامل و نه ترس از گناهیکی از برجستهترین ویژگیهای عبادت حضرت فاطمه زهرا سلام الله علیها، حالتی از «خوف» و «خشیت» الهی بود که تمام وجود ایشان را در هنگام نیایش فرا میگرفت.
در روایتی از ابومحمد دیلمی نقل شده است: «کانت فاطمة تنهج فی صلواتها من خوف الله» [۲4]؛ حضرت فاطمه سلام الله علیها به هنگام نماز، از خوف خداوند نفسش به شماره میافتاد.
این حالت به حدی بود که خداوند خطاب به فرشتگان فرمود: بنده من فاطمه را مشاهده کنید که چگونه در پیشگاه من ایستاده و از خوف من، بندهایش میلرزد و با تمام قلب و روح خود به عبادت من میپردازد [۲5].
این خوف، ریشه در شناخت بینهایت ایشان از عظمت و جلال پروردگار داشت. ممکن است پرسیده شود که چرا معصومی که آیه تطهیر در شأن او نازل شده و از هر پلیدی مبراست، باید اینگونه هراسان باشد؟ پاسخ آن است که خوف اولیای الهی از سنخ ترس معمولی و ناشی از گناه نیست، بلکه حاصل «اطلاع و یقین نسبت به نقص خود و کمال معبود» است.
وقتی انسانی ناقص با معرفت کامل، خود را در محضر کمال مطلق ببیند، طبیعی است که دچار هیبت و خشیت شود. این حالت در دیگر معصومین نیز دیده میشود؛ چنان که امیرالمؤمنین علیه السلام هنگام وضو رنگ چهرهاش از خوف خدا تغییر میکرد و امام حسن مجتبی علیه السلام در سجده شکر، از خشیت مقام ربوبی غش میکرد.
این خوف، محصول معرفت کامل نسبت به خداوند متعال است و همان است که قرآن از آن به «خشیت» خاص علماء یاد میکند: «إِنَّمَا یَخْشَى اللَّهَ مِنْ عِبَادِهِ الْعُلَمَاءُ» [۲6]. خوف فاطمه سلام الله علیها از این سنخ بود؛ ترسی ناشی از عظمت دیدار، نه به خاطر معصیت.
6-2. خشوع و خضوع؛ تجلی عبادت تمامعیار در حضور معبود
حضرت زهرا سلام الله علیها برای عبادت، آداب و سبکی مخصوص داشتند. خانه ایشان تبدیل به معبدی شده بود که در آن، چنان به راز و نیاز میپرداختند که فرشتگان به نظاره میایستادند .
. خضوع ایشان جسمانی بود، گویی ایمان تا مغز استخوانشان نفوذ کرده بود، و خشوع ایشان درونی بود، چنان که ترس خدا در رگهایشان جاری شده بود.
این حالت، مصداق اعلای دعایی است که خداوند به حضرت موسی علیه السلام آموخت: «یَا ابْنَ عِمْرَانَ، هَبْ لِی مِنْ قَلْبِکَ الْخُشُوعَ وَمِنْ بَدَنِکَ الْخُضُوعَ». علامه طباطبائی در تحلیل خشوع میفرماید این حالت ویژه زمانی به فرد دست میدهد که همه توجه و واهمهاش معطوف به سلطانی قاهر گردد و از هر جای دیگر قطع رابطه کند
. حضرت فاطمه سلام الله علیها دقیقاً اینچنین بود؛ در عبادت، تنها به خدا میاندیشید و هیچ خاطره و خیالی جز عشق و پرستش معبود در درونش پدید نمیآمد.
به تعبیر پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله، دل ایشان برای عبادت خالی و فارغ بود. این تمرکز و حضور قلب کامل، عبادت را از صورت یک حرکت ظاهری به یک سیر روحانی و معراج معنوی تبدیل میکرد. خشوع و خضوع فاطمی، درس عملی برای مؤمنان است که چگونه میتوان با تخلیه قلب از تعلقات دنیوی، آن را سراسر برای معبود آماده ساخت.
6-3. شوق ذاتی و ابتکار در عبادت
در کنار خوف و خشوع، «شوق» سوزان و عشق به بندگی، ویژگی دیگر سیره عبادی حضرت صدیقه طاهره سلام الله علیها بود. ایشان عاشق بندگی خدا بودند، چنان که وقتی پیامبر صلی الله علیه و آله به ایشان فرمود از خداوند هرچه میخواهی بخواه که وعده اجابت داده شده، حضرت عرض کردند: «حاجتی جز توفیق در بندگی خدا ندارم. آرزویم این است که به وجه الله نظاره کنم و ناظر جمال او باشم».
این پاسخ، اوج عشق و اشتیاق به لقاء الله را نشان میدهد. این شوق طبیعی بود؛ چرا که ایشان در دامان برترین عبادتگر جهان تربیت شده و خود عمق معرفت نسبت به پروردگار را داشتند [۲۷].
عبادت ایشان با وجود همه مشغلههای زندگی و کارهای طاقتفرسا، آنچنان نورانی بود که در روایات آمده هنگام عبادت، همچون ستارهای درخشان برای اهل آسمانها نورافشانی میکرد [۲۸].
علاقه ایشان به نماز به جایی رسید که جبرئیل امین، نماز مخصوصی را به ایشان تعلیم داد که شامل صد مرتبه سوره قدر و صد مرتبه سوره توحید در دو رکعت، به همراه تسبیحات حضرت زهرا پس از سلام بود.
همچنین، ایشان در راه عبادت ابتکاراتی از خود نشان دادند، از جمله ساخت تسبیح از تربت حضرت حمزه سیدالشهدا علیه السلام پس از شهادت ایشان، که سنت استفاده از تسبیح را در میان مسلمانان رواج داد [29].
این ابتکارات نشان میدهد که عبادت برای حضرت زهرا سلام الله علیها امری پویا و همراه با خلاقیت بود تا از هر وسیله مشروعی برای ذکر بیشتر و ارتباط عمیقتر با خداوند بهره بگیرند. شوق فاطمی به عبادت، ترکیبی زیبا از اشتیاق عارفانه و عمل مجدانه بود که الگویی کامل برای همه عبادتکنندگان به شمار میرود.
7. آثار و برکات عبادت فاطمی در عوالم گوناگون
7-1. تجلی نور عبادت در ملکوتعبادت خالصانه و پیوسته حضرت فاطمه زهرا سلام الله علیها، آثاری شگرف و فراتر از عالم ماده داشت که نشان از مقام قرب ایشان در پیشگاه الهی است.
یکی از این آثار، درخشش نور عبادت ایشان در آسمانها بود. امام صادق علیه السلام در پاسخ به این پرسش که چرا ایشان را «زهرا» نامیدند، فرمودند: «برای آن که وقتی فاطمه زهرا سلام الله علیها در محراب عبادت به نماز میایستاد، نورش برای اهل آسمان میدرخشید، همانطور که نور ستارگان برای اهل زمین میدرخشد» [30].
این تشبیه، عظمت معنوی حضرت را به زیبایی تصویر میکند. پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله نیز در توصیف این مقام فرمودند: «دخترم فاطمه... آن هنگام که در محراب عبادت در برابر پروردگارش میایستد، نور او برای ملائکه آسمان میدرخشد... در آن هنگام پروردگار بلندمرتبه به فرشتگان خود میفرماید: ای فرشتگانم! به بندهام نظر افکنید، فاطمه سیده و سرور کنیزانم که در برابر من ایستاده... شما را به شهادت میگیرم که شیعیان او را از آتش ایمن گردانم» [31].
این روایت، چند نکته کلیدی را آشکار میسازد:
نخست آن که عبادت حضرت، نوری ملکوتی تولید میکرد که مشهود فرشتگان بود.
دوم، این عبادت، مقام «سیدة امت» را برای ایشان به ارمغان آورده بود.
و سوم، این مقام والا، سبب شفاعت و امنیت شیعیان ایشان از عذاب الهی میگردد. بنابراین، عبادت فاطمی تنها یک عمل فردی نبود، بلکه منشأ فیض و برکتی گسترده برای همه پیروان راه ایشان شد.
7-2. نزول مائده آسمانی؛ پاداش صبر و توکل
از دیگر آثار ملموس عبادت حضرت زهرا سلام الله علیها، پاسخهای سریع الهی به دعاهای ایشان در شرایط سخت بود. ایشان هرگاه حاجتی داشتند، به نماز و نیایش متوسل میشدند.
نمونه بارز آن، هنگامی بود که به همراه امیرالمؤمنین علیه السلام سه روز چیزی به عنوان غذا نخورده بودند. حضرت علی علیه السلام به خانه آمدند و دیدند پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله حضور دارند و حضرت فاطمه سلام الله علیها مشغول نماز هستند و ظرفی سرپوشیده در نزدیکیاست. پس از اتمام نماز، وقتی سرپوش برداشته شد، کاسهای بزرگ پر از نان و گوشت آشکار شد
وقتی حضرت علی علیه السلام پرسیدند این از کجاست، حضرت زهرا سلام الله علیها پاسخ دادند: «از جانب خدا نازل گردیده، خدا به هر که بخواهد روزی میدهد».
پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله نیز این واقعه را به ماجرای حضرت مریم و زکریا علیهماالسلام تشبیه کردند و فرمودند که این همان ظرفی است که حضرت مهدی عجاللهفرجه از آن غذا خواهد خورد [۳2].
این روایت، چند پیام مهم دارد:
اولاً، نشان میدهد که اهل بیت علیهم السلام با وجود مقام عصمت، در زندگی دنیوی با دشواریها و فقر مواجه میشدند و این، آزمایش الهی بود.
ثانیاً، راه حل آنان در مواجهه با مشکلات، توسل به عبادت و دعا بود.
ثالثاً، پاداش صبر و توکل و عبادت خالصانه، گاه به صورت معجزهآسا و با نزول روزی مستقیم از جانب خداوند جلوه میکرد. این واقعه، تجسم عملی آیاتی است که بر روزیرسانی بیواسطه خداوند تأکید دارند.
7-3. سلام فرشتگان مقرب؛ تکریم ملکوتی
از والاترین نشانههای مقبولیت عبادت حضرت فاطمه سلام الله علیها، تکریم ویژه فرشتگان الهی بود. پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله فرمودند: «فاطمه بانوی زنان جهانیان از پیشینیان و آیندگان است.
او در محراب خود میایستد و هفتاد هزار فرشته مقرب بر او سلام میدهند و او را به همان گونه که با مریم سخن میگفتند، صدا میزنند و میگویند: ای فاطمه! همانا خداوند تو را برگزید و پاک ساخت و بر زنان جهانیان برتری داده است» [۳3].
سلام و خطاب فرشتگان مقرب به ایشان، حاکی از آن است که عبادت فاطمی، نه تنها مورد توجه خداوند، که مورد احترام و تحسین موجودات برتر ملکوتی نیز قرار داشت.
این سلام، تنها یک تحیت نبود، بلکه تأییدی بر مقام «مصطفاه» و «مطهّره» بودن ایشان بود. این که فرشتگان، ایشان را همانند حضرت مریم سلام الله علیها مورد خطاب قرار میدهند، اشاره به شباهت در مقام طهارت و مقرب بودن درگاه الهی دارد.
این تکریم ملکوتی، نشان میدهد که عبادت واقعی، مرزهای عالم ماده را درمینوردد و شخص عابد را در جایگاهی قرار میدهد که حتی فرشتگان به او عزت مینهند.
این آثار سهگانه – تجلی نور، نزول مائده آسمانی و سلام فرشتگان – همگی گواهی بر این حقیقت هستند که عبادت حضرت فاطمه زهرا سلام الله علیها، از جنس رفع تکلیف صرف نبود، بلکه معراجی روحانی و ارتباطی زنده و اثرگذار با خداوند و ملکوت او بود که برکات آن هم در دنیا و هم در آخرت متجلی میگشت.
8. جایگاه رفیع و ویژگیهای منحصر به فرد عبادت فاطمی
8-1. ایثار در دعا و مقدم داشتن دیگرانیکی از جلوههای کمنظیر در سیره عبادی حضرت فاطمه زهرا سلام الله علیها، محوریت دیگران در نیایشهای ایشان بود. روایتی از امام حسن مجتبی علیه السلام تصویری گویا از این خصلت ارائه میدهد.
ایشان میفرمایند: مادرم فاطمه را در شب جمعهای دیدم که تا طلوع صبح در محراب به رکوع و سجود مشغول بود و میشنیدم که برای مردان و زنان مؤمن با نام دعا میکند و بسیار برای آنها طلب خیر مینماید، اما برای خود چیزی نمیخواهد .
وقتی امام حسن علیه السلام علت این امر را میپرسند، حضرت زهرا سلام الله علیها با جملهای کوتاه و پرمعنا پاسخ میدهند: «یا بُنَیَّ الْجَارَ ثُمَّ الدَّارَ»؛ پسرم، اول همسایه بعد خانه [۳4].
این بیان، اصل مهم اجتماعی «تقدیم دیگران بر خود» را در عمیقترین لایههای زندگی معنوی، یعنی مناجات با خداوند، نهادینه میکند.
این رویکرد، تنها یک ادب اخلاقی نیست، بلکه نشان از وسعت روح و گذشت از خویشتن دارد. ایشان که خود در سختی و محدودیت زندگی میکرد، نیازهای معنوی و مادی امت را بر نیازهای شخصی خویش مقدم میداشت.
این سیره، عینیت بخش آیه شریفهای است که مؤمنان را توصیف میکند: «وَیُؤْثِرُونَ عَلَىٰ أَنْفُسِهِمْ وَلَوْ کَانَ بِهِمْ خَصَاصَةٌ» (حشر/۹). این ایثار در دعا، نشان میدهد که عبادت فاطمی، خودمحور و منفک از جامعه نبود، بلکه همواره با یاد و نگاه به دیگران همراه بود.
8-2. انقطاع الی الله و معنویت ناب
در تبیین علت یکی از القاب حضرت زهرا سلام الله علیها، یعنی «بتول»، امام صادق علیه السلام میفرمایند: «سُمِیَّت فَاطِمَةُ بِالبَتُولِ لِانقِطَاعِهَا اِلَی عِبَادَةِ اللهِ تَعَالَی» [35]؛ ایشان به این جهت بتول نامیده شد که از همه بریده بود و دل به خداوند متعال بسته بود.
این «انقطاع»، به معنای ترک دنیا و وظایف آن نبود، چرا که ایشان همسر و مادری فعال بودند. بلکه منظور، قطع تعلق قلبی از غیر خدا و یکتاپرستی خالص در نیت و عمل است.
این حالت، مرتبهای از «اخلاص» است که در آن، بنده جز خدا را نمیبیند و هیچ انگیزهای جز رضایت او ندارد. این انقطاع، همان چیزی است که در حالات عبادت ایشان، از جمله خوف و خشیتی که بدن مبارکشان را به لرزه میانداخت [36]، و نیز در سجدهها و قیامهای طولانیشان تا ورم کردن پاها]، تجلی مییافت.
این معنویت ناب و بیآلایش، باعث شده بود که حتی شخصی چون حسن بصری، با اقتباس از معصومین، اعتراف کند: «در بین این امت، کسی عابدتر از فاطمه سلام الله علیها نیست» [37].
این انقطاع، ایشان را به چنان مقامی رسانده بود که جبرئیل بر ایشان نازل میگشت و ملائکه با وی سخن میگفتند. این مقام، حاصل تلاش مستمر و عشقی بود که سلامت تن را در راه وصال معبود به فراموشی میسپرد.
8-3. اهتمام ویژه به اوقات فرج؛ شبهای قدر
از ویژگیهای برجسته عبادت حضرت صدیقه طاهره سلام الله علیها، توجه خاص به برترین فرصتهای تقرب به خداوند، به ویژه «شبهای قدر» بود.
امام علی علیه السلام میفرمایند: «کانَتْ فَاطِمَةُ لَا تَدَعُ أَحَداً مِنْ أَهْلِهَا یَنَامُ تِلْکَ اللَّیْلَةَ... وَ تَقُولُ: مَحْرُوم مَنْ حُرِمَ خَیْرَهَا» [38]؛ فاطمه سلام الله علیها نمیگذاشت کسی از اهل خانه در شبهای قدر بخوابد... و میفرمود: محروم کسی است که از خیر این شب محروم باشد.
ایشان با تدبیر و برنامهریزی از روز قبل، با دادن غذای کم به خانواده، آنان را برای احیای این شبهای مقدس آماده میساختند. این اقدام، چند نکته مهم را نشان میدهد:
نخست، شناخت عمیق ایشان از ارزش زمان و فرصتهای الهی.
دوم، مسئولیتپذیری در قبال تربیت عبادی خانواده و سوق دادن آنها به بهترین اعمال.
سوم، ایجاد فضایی معنوی در خانه که در آن، تمام اعضا در مهمترین شبهای سال بیدار و مشغول عبادت بودند.
این سیره، تفسیر عملی آیات سوره قدر است که شب قدر را از هزار ماه برتر میشمارد. حضرت زهرا سلام الله علیها با این عمل، به همگان میآموزد که چگونه میتوان با مدیریت و خانواده، محیطی آکنده از معنویت ایجاد کرد که تمام اعضای آن در مسیر قرب الهی گام بردارند.
8-4. همسری معنوی؛ یاوری برای طاعت
نقش حضرت فاطمه زهرا سلام الله علیها به عنوان همسری که محور زندگی مشترک را بر محبت و عبادت استوار میسازد، در روایتی کوتاه و گویا تبلور یافته است.
پس از ازدواج، وقتی پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله از امام علی علیه السلام پرسیدند: «همسرت را چگونه یافتی؟»، ایشان پاسخ دادند: «نِعْمَ الْعَوْنُ عَلَی طَاعَةِ اللَّهِ» [39]؛ چه خوب یاور و کمککاری برای اطاعت الهی است.
این تعریف، والاترین توصیف برای یک همسر مؤمن است. در نگاه امام علی علیه السلام، ارزش اصلی همسر، در توانایی او برای همراهی و تسهیل مسیر بندگی است.
حضرت زهرا سلام الله علیها با ایجاد محیطی آرام و معنوی در خانه، تقسیم عادلانه کار، قناعت، عبادت مشترک و تربیت فرزندان عابد، عملاً بزرگترین پشتیبان برای تحقق طاعت الهی در زندگی خانوادگی بودند.
این الگوی همسری، نشان میدهد که ازدواج در مکتب اهل بیت علیهم السلام، نهادی برای تعالی معنوی و اجتماعی است، نه تنها ارضای غرایز.
زن و مرد در این نهاد، مانند دو بال پرواز به سوی خدا هستند که یکدیگر را در این مسیر یاری میرسانند. این سیره، تجسم عینی آیه «وَ مِنْ آیاتِهِ أَنْ خَلَقَ لَکُمْ مِنْ أَنْفُسِکُمْ أَزْوَاجًا لِتَسْکُنُوا إِلَیْهَا وَ جَعَلَ بَیْنَکُمْ مَوَدَّةً وَ رَحْمَةً» (روم/۲۱) است، که در آن سکونت و مودت، میتواند بستری برای تعاون بر تقوا و طاعت باشد. عبادت فاطمی، در این نقش نیز کاملاً متجلی بود و خانه ایشان را به مدرسهای برای عبودیت تبدیل کرده بود.
9. روزه و حج؛ عبادات اجتماعی و خودساز در سیره فاطمی
9-1. روزه؛ تجلی اخلاص و ایثارروزه در سیره حضرت فاطمه زهرا سلام الله علیها، همانند دیگر عبادات، از جایگاهی رفیع و مبتنی بر معرفت ناب برخوردار بود. قرآن کریم فلسفه این عبادت را تربیت روحی و نیل به تقوا میداند: «یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا کُتِبَ عَلَیْکُمُ الصِّیَامُ کَمَا کُتِبَ عَلَى الَّذِینَ مِنْ قَبْلِکُمْ لَعَلَّکُمْ تَتَّقُونَ» [۴۰].
حضرت زهرا سلام الله علیها در خطبه فدکیه، روزه را نشانگر اخلاص مؤمنان برشمردند [۴۱]. این تعبیر، پرده از باطن این عبادت برمیدارد؛ روزهداری واقعی که عمدتاً پنهان از دید مردم است، آزمونی برای سنجش صدق نیّت و خلوص عمل است.
طبیعی است که گزارشهای مستقیم کمی از چگونگی روزهداری بانویی چون فاطمه زهرا سلام الله علیها که حیا و پردهنشینی از ویژگیهای برجستهاش بود، در دست باشد.
با این حال، جلوههایی از تعهد ایشان به این فریضه و مستحبات آن، در تاریخ ثبت شده است. افزون بر روزه واجب ماه رمضان، ایشان به روزههای مستحبی نیز میپرداختند.
نمونه درخشان آن، ماجرای شأن نزول آیات «وَ یُطْعِمُونَ الطَّعَامَ عَلَىٰ حُبِّهِ» تا «إِنَّمَا نُطْعِمُکُمْ لِوَجْهِ اللَّهِ» در سوره انسان است که بر پایه گزارشهای تاریخی، حضرت فاطمه سلام الله علیها به همراه همسر و فرزندانش، برای شکرگزاری بهبودی حسنین علیهماالسلام، سه روز روزه گرفتند و هر سه شب، غذای افطار خود را به «مسکین و یتیم و اسیر» بخشیدند [۴۲].
این رویداد، پیوند ناگسستنی میان عبادت فردی (روزه) و مسئولیت اجتماعی (ایثار) را در سیره فاطمی به تصویر میکشد و نشان میدهد که تقوای حاصل از روزه، باید در رفتارهای نیکوکارانه و توجه به محرومان متجلی شود.
9-2. حج؛ زمینه سرافرازی اسلام و عمل به تکلیف
حج، به عنوان یکی از ارکان مهم اسلام و عبادتی با مشقتهای طبیعی و مالی، در سیره حضرت فاطمه زهرا سلام الله علیها حضور داشت. ایشان در خطبه فدکیه، حج را زمینه سرافرازی اسلام برشمردند [۴۳].
این بیان، نشان از درک ایشان از ابعاد اجتماعی، سیاسی و هویتساز این عبادت بزرگ دارد. حج، تنها یک سفر شخصی نیست، بلکه نماد وحدت امت اسلامی و نمایش عزت دین است.
حضرت زهرا سلام الله علیها در اوج جوانی و در سال دهم هجرت، به عزم انجام این فریضه، راهی مکه شدند [۴۴]. در این سفر، ایشان همراه پدر بزرگوارشان بودند، در حالی که امیرالمؤمنین علیه السلام به دلیل مأموریت رسمی از سوی پیامبر در یمن، جدا از ایشان به سر میبردند [۴۵].
این جدایی، نشاندهنده اهمیت فوقالعاده انجام تکلیف الهی (حج) و همچنین التزام به وظایف اجتماعی (ماموریت یمن) است. گفتنی است امام علی علیه السلام پس از اتمام مأموریت، خود را به مکه رساندند و در کنار پیامبر و حضرت فاطمه سلام الله علیها حج گزاردند [۴۶].
انجام این فریضه سنگین توسط حضرت زهرا سلام الله علیها، برخلاف شرایط سخت زندگی و دوری از همسر، حاکی از عزم راسخ ایشان برای تکمیل دین و عمل به فرامین الهی، صرف نظر از سختیهای راه است. این اقدام، برای همه به ویژه بانوان مسلمان درس بزرگی است که مشقتهای سفر نباید مانع از انجام این عبادت انسانساز شود.
10. امر به معروف و نهی از منکر؛ جهاد فرهنگی و اجتماعی
10-1. جایگاه فریضه در نگاه فاطمیدر منظومه فکری حضرت فاطمه زهرا سلام الله علیها، امر به معروف و نهی از منکر، تنها یک توصیه اخلاقی نبود، بلکه فریضهای الهی و ستون برپادارنده دین تلقی میشد. ایشان در خطبه فدکیه تصریح کردند که این وظیفه برای خیر و صلاح عموم مردم وضع شده است [۴۷].
این نگاه، امر به معروف را از حیطه دخالت در زندگی دیگران خارج کرده و آن را به مسئولیتی اجتماعی برای حفظ سلامت و سعادت جامعه تبدیل میکند.
این دیدگاه با روایات اهل بیت علیهم السلام همسو است که امر به معروف و نهی از منکر را فریضهای عظیم میدانند که دیگر فرایض به واسطه آن برپا میشوند [۴۸] و قوام شریعت بدان وابسته است [۴۹].
از دیدگاه حضرت زهرا سلام الله علیها، هرچه معروف بزرگتر و خطیرتر باشد، امر به آن لازمتر و پرداخت هزینه برای آن رواتر میشود. این اصل، مبنای حرکتهای بزرگ اجتماعی و سیاسی است.
10-2. اقدامات عملی در دفاع از حق و ولایت
تاریخ صدر اسلام، شاهد دورهای کوتاه اما بسیار پرتحرک و اثرگذار از فعالیتهای حضرت زهرا سلام الله علیها در عرصه این فریضه است.
ایشان پس از رحلت پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله، با درک خطیر بودن انحرافی که در مسئله خلافت و ولایت رخ داده بود، تمام توان خویش را به میدان آوردند.
ایشان گاه شبها، همسر مظلومش امیرالمؤمنین علیه السلام را همراهی میکرد تا سفارشهای پیامبر را درباره جانشینی ایشان، به انصار و مهاجران مدینه یادآور شود [۵۰].
زمانی نیز خود مستقیماً به میدان آمدند و با وجود دردها و جراحات ناشی از مقاومت قهرمانانهاش، راهی مسجد شدند تا آشکار و بیواهمه سخن بگویند و با خطابهای آتشین، مسلمانان را از انحراف بازدارند و به راه مستقیم ولایت فرابخوانند. این اقدامات، مصداق اعلای نهی از منکر در بالاترین سطح ممکن (منکر حکومتی و دینی) بود.
ایشان برای اقامه این فریضه الهی، از همه لذات مادی گذشتند و در نهایت، جان خویش را نیز در این راه تقدیم کردند. سیره ایشان ثابت کرد که امر به معروف و نهی از منکر، میتواند و باید حتی در مواجهه با قدرتهای حاکم و به قیمت جان نیز ادامه یابد.
11. دعا؛ محور ارتباط با معبود و تجلی روحیه ایثاری
11-1. تنوع و گستردگی دعاها در سیره فاطمیدعا، به عنوان مغز و جوهره عبادت، در زندگی حضرت فاطمه زهرا سلام الله علیها جریان دائمی داشت. ایشان در این عرصه نیز بسیار کوشا بودند و دعاهای پرشمار و متنوعی از ایشان نقل شده که بسیاری از آنها نتیجه تعلیم مستقیم پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله بوده است [۵۱].
گستره این دعاها، تمام لحظات زندگی را دربر میگرفت: دعا در هر بامداد و شامگاه [۵۲]، هنگام خواب [۵۳]، در روزهای ویژه هفته به ویژه جمعه [۵۴]، هنگام رؤیت هلال ماه [۵۵]، هنگام ورود به مسجد و خروج از آن [۵۶]، برای ادای دین و رفع فقر [۵۷]، برای دفع بلا [۵۸] و برای آراستگی به مکارم اخلاق و دوری از رذایل [۵۹].
این تنوع، نشان میدهد که حضرت زهرا سلام الله علیها برای هر لحظه و هر نیازی، کلامی مناجاتآمیز با پروردگار داشتند و زندگی خود را با دعا عجین کرده بودند. این رویکرد، تفسیر عملی حدیثی از معصومین است که دعا را سلاح مؤمن و عمود دین میخوانند.
11-2. دعا برای دیگران و تجلی روحیه ایثاری
نکته قابل توجه و برجسته در سیره دعایی حضرت صدیقه طاهره سلام الله علیها، اولویت دادن به دیگران بود. چنان که در روایت مشهوری از امام حسن مجتبی علیه السلام آمده است، ایشان در طول شب، برای مؤمنان و مؤمنات با نام دعا میکردند، اما برای خود چیزی نمیخواستند و در تبیین این عمل، اصل «الْجَارَ ثُمَّ الدَّارَ» (اول همسایه بعد خانه) را بیان فرمودند [۶۰].
این سیره، تجلی عینی آیات قرآن درباره ایثار مؤمنان است. حضرت زهرا سلام الله علیها با وجود مشکلات و محدودیتهای خود، دغدغه امت و سعادت دیگران را داشتند و این دغدغه در مناجاتهای شبانهاشان متبلور میشد.
همچنین، استفاده از «حرز»ها (دعاهای حفاظتی) که از پدر بزرگوارشان دریافت کرده بودند [۶۱]، نشان از اهتمام ایشان به جنبههای مختلف حفاظت معنوی خود و خانواده داشت. دعا در سیره فاطمی، هم ابزار قرب شخصی بود و هم وسیلهای برای خیرخواهی و پیوند با جامعه مؤمنان.
12. زیارت قبور؛ یاد مرگ و پیوند با شهیدان
12-1. زیارت شهدای احد؛ سیره مستمر
زیارت قبور، به ویژه قبور شهیدان و اولیای الهی، از جمله اعمالی بود که حضرت فاطمه زهرا سلام الله علیها بر آن مداومت داشتند.
این عمل، هم یادآور مرگ و آخرت بود و هم سبب پیوند با مجاهدان راه خدا. ایشان به طور مستمر، هر هفته صبح روز شنبه، فاصله چندکیلومتری میان خانهاش در مرکز مدینه تا کوهستان احد را پیاده میپیمودند و بر سر مزار شهدا، به ویژه عموی بزرگوارشان حضرت حمزه سیدالشهدا علیه السلام حاضر میشدند و برای آنان طلب رحمت و مغفرت میکردند [۶۲].
این سیره، چند پیام مهم دارد:
نخست، زنده نگاه داشتن یاد و خاطره شهیدان و الگوگیری از فداکاری آنان.
دوم، ایجاد ارتباط عاطفی و معنوی با پیشگامان جهاد در راه خدا.
سوم، تمرین پیادهروی و مشقت برای هدفی معنوی.
این عمل، برای بانوان مسلمان درس بزرگی است که چگونه میتوان با حضور در اماکن مقدس و زیارت شهیدان، روحیه ایثار و شهادتطلبی را در خود و جامعه زنده نگه داشت.
12-2. زیارت مرقد پیامبر و اهل قبور
پس از رحلت رسول اکرم صلی الله علیه و آله نیز، گزارشهایی از زیارت مکرر حضرت فاطمه سلام الله علیها از مرقد پدر بزرگوارش و نیز مدفونشدگان در قبرستان بقیع نقل شده است [۶۳].
این زیارتها، علاوه بر جنبه عاطفی و فراقسوز، نشان از اعتقاد ایشان به تأثیر معنوی زیارت و ارتباط با ارواح پاک اولیای الهی داشت.
زیارت قبر پیامبر، تجدید بیعت با سیره و سنت ایشان و زیارت قبور مؤمنان، یادآوری سرنوشت مشترک بشریت و دعا برای رحمت عمومی است.
این جنبه از سیره عبادی حضرت زهرا سلام الله علیها، بر اهمیت «زیارت» به عنوان یک عمل عبادی ـ اجتماعی تأکید میکند که هم فرد را به آخرت توجه میدهد و هم پیوند او را با تاریخ و جامعه مؤمنان استحکام میبخشد.
نتیجهگیری:
سیرة عبادی حضرت فاطمه زهرا سلام الله علیها، چکیدۀ تعالیم نبوی و ترسیم کنندۀ مسیر بندگی خالصانه است. این سیره به روشنی نشان میدهد که عبادت واقعی، منحصر در عبادات فردی و مناسک خاص نیست، بلکه روحی است که باید در همۀ شئون زندگی، از مدیریت خانه و تربیت فرزند تا دفاع از حق و امر به معروف، جریان یابد. ایشان با برقراری توازن شگفتانگیز میان مسئولیتهای متنوع زندگی و اوجگیری معنوی، الگویی بیبدیل ارائه کردند.درس اصلی این مکتب آن است که تقرب به خدا، از مسیر انجام وظیفه و خدمت به خلق میگذرد. عبادت فاطمی، عبادتی ایثارگرانه بود؛ ایثار وقت در دعا برای دیگران، ایثار مال در انفاق به نیازمندان، و در نهایت ایثار جان در دفاع از ولایت. این نگاه، عبادت را از حوزۀ فردی به عرصۀ اجتماعی میکشاند و آن را به عامل تحول و اصلاح جامعه تبدیل میکند.
در پایان، میتوان حضرت فاطمه زهرا سلام الله علیها را اسوۀ تمامنمای «عرفان عملی» دانست که بندگی خدا را نه در ریاضتهای دور از زندگی، که در متن چالشهای روزمره و با پایبندی به تکلیف محقق ساخت.
پیروی از این سیره نورانی، راهگشای همۀ انسانها، به ویژه بانوان مسلمان، برای رسیدن به حیاتی طیبه و زندگی سراسر معنویتی است که هم خشنودکنندۀ خداوند باشد و هم سازندۀ جامعهای عدالتمحور و اخلاقمدار.
ارجاعات:
[۱] ر.ک: ص ۳۵۵ ح ۲۷۳.[3] ر.ک: ص ۳۵۵ ح ۲۷۴.
[4]سوره مؤمنون آیه 2
[5] ر.ک: ص ۳۶۵ ح ۲۸۱-۲۸۲.
[6] ر.ک: ص ۳۵۹ ح ۲۷۹.
[7] ر.ک: ص ۳۵۹-۳۶۵ ح ۲۷۹-۲۸۱.
[8] ر.ک: ص ۳۹۷ ح ۲۸۸.
[9] الثاقب فی المناقب: ص ۲۹۲ ح ۲۹۴.
[10] بحارالانوار، ج ۴۳، ص ۱۵۷.
[11] مثنوی مولوی، دفتر چهارم.
[12] بحارالانوار، ج 75، ص 189.
[۱3] دلائل الامامه: 139، ح 47.
[۱4]. همان
[۱5] اوحدی مراغهای.
[۱6] سوره نحل، آیه 97.
[۱7] سوره بقره، آیه ۱۸۳.
[۱8] ر.ک: ص ۳۲۵ ح ۲۴۷.
[۱9] ر.ک: ص ۵۱ (آیه های ایثار).
[20] فاطمه زهرا از ولادت تا شهادت، ص ۲۳۱؛ احقاق الحق، ج ۴، ص ۴۸۱.
[21] سوره طه، آیات ۱-۲.
[22] فاطمه زهرا از ولادت تا شهادت، ص ۲۳۱؛ احقاق الحق، ج ۴، ص ۴۸۱.
[۲3] ترجمه تفسیر المیزان، ج ۱۴، ص ۳۳۸ و ۳۳۹.
[۲4] ارشاد القلوب، ج ۱، ص ۱۰۵.
[۲5] فاطمة من المهد الی اللحد، ص ۱۷۳.
[۲6] سوره فاطر، آیه ۲۸.
[۲۶] الکافی، ح ۵۳۶.
[۲7].همان
[۲8] فاطمه زهرا از ولادت تا شهادت، ص ۲۳۱.
[۲۸] علل الشرائع، ج ۱، ص ۲۱۵.
[29] وسائل الشیعه، ج ۱۴، ح ۱۰۳۳.
[۳0] بحارالانوار، ج ۴۳، ص ۱۲.
[۳1] فاطمه زهرا از ولادت تا شهادت، ص ۲۳۱.
[۳2] بحارالانوار، ج ۴۲، ص ۳۱.
[۳3] بحارالانوار، ج ۴۳، ص ۴۹.
[۳4] مناقب ابن شهرآشوب، ج ۳، ص ۳۴۱.
[35] عوالم العلوم، ج ۱۱، ص ۸۰.
[36] بحارالانوار، ج ۶۷، ص ۴۰۰.
[37] بحارالانوار، ج ۴۳، ص ۸۴.
[38] بحارالانوار، ج ۷۴، ص ۱۰.
[39] بحارالانوار، ج ۴۳، ص 117
[۴۰] سوره بقره، آیه ۱۸۳.
[۴۱] ر.ک: ص ۳۲۵ ح ۲۴۷.
[۴۲] ر.ک: ص ۵۱ (آیه های ایثار).
[۴۳] ر.ک: ص ۳۱۷ ح ۲۳۳.
[۴۴] المحاسن: ج ۱ ص ۶۷ ح ۱۲۷.
[۴۵] ر.ک: الإرشاد: ج ۱ ص ۱۷۲.
[۴۶] الکافی: ج ۴ ص ۲۴۶ ح ۴.
[۴۷] ر.ک: ص ۳۲۷ ح ۲۵۲.
[۴۸] الکافی: ج ۵ ص ۵۷ ح ۶.
[۴۹] غرر الحکم: ح ۶۸۱۷.
[۵۰] ر.ک: ص ۵۱۷ .
[۵۱] ر.ک: ص ۳۹۹ ح ۲۹۱ و ص ۴۰۹ ح ۳۰۰.
[۵۲] ر.ک: ص ۳۹۹ ح ۲۹۱.
[۵۳] ر.ک: ص ۴۰۷ .
[۵۴] ر.ک: ص ۴۰۹ .
[۵۵] ر.ک: ص ۳۹۹ ح ۲۹۰.
[۵۶] ر.ک: ص ۴۱۱ .
[۵۷] ر.ک: ص ۴۱۷ .
[۵۸] ر.ک: ص ۴۳۳ ح ۳۲۰.
[۵۹] ر.ک: ص ۴۱۵ ح ۳۰۷ و ص ۴۱۷ ح ۳۰۹.
[۶۰] ر.ک: ص ۳۹۷ ح ۲۸۸.
[۶۱] ر.ک: ص ۴۴۵ .
[۶۲] ر.ک: ص ۳۲۱ ح ۲۴۱.
[۶۳] بحار الأنوار: ج ۴۳ ص ۱۷۷ ح ۱۵.
_656882.jpg "برای نیت روزه چه بگوییم")
.jpg "شهادت حضرت زهرا سلام الله علیها در قرآن")
